Kelaya Zerî
Hetê Romayîjan ra viraştişê sûrê şaristanê ra dima xususîyetê Kelaya Zerî, bîya zêde û her dewir de bîya merkezê îdareyî.
Kelaya Zerî; goşeyê vakurê rojhelatî sûran de manena, tîya de ciwîyayîş donemê Hurrî-Mîttanî (Î.V 3700-3500) ra heta nika dewam keno.Kelaya Zerî de yew gil esto no gil sey nameyê Gilê Amîda yeno şinasnayene û tarîxê gilî nêzdîya Î.V 4200 o. Şaristan tewr verên nê cayî de awan bî. Xeylê wext Kelaya Zerî sey hepisxane xebitîyaya, xeylê dengbêj kilamê xo de behsê Kelaya Zerî kerd. Mekanê tarîxê bînan zî heta serra 2005î sey Yewîya Leşkerî ya Cendirme xebitîyayê.
El Cezerî Kam o?
El Cezerî, çaxê zernê Îslamî de zanyarê Îslamî yo tewr verên o û muhendisê ke tewr verên sîbernetîk ser o xebat kerdo yo. Nê wextî de sey pîyê zanistê robotîk ame qebul kerdene. Nameyê eslê ey, Ebû’l Îbnî Rezzaz El Cezerî yo. Serra 1136 de Taxa Torî ya Cizîrî de ameyo dinya, yew wext Dîyarbekir de ciwîyayo, Serra 1233 de Cizîrî de şi rehmet. Her çiqas ke lîteraturê rojawanî de qeyd bîyo ke Î.V 300 de hetê matematîkzanê Archtyas ra yew borane ke pê buxar xebitîyena virazîyaya labelê robotîkî de qeydo tewr verên yê El Cezîre yo. El Cezîre goreyê tarîxê zanistê dinya ra zanistê sîbemetîk û robotîkî de zanyarê ke tewr verên xebat kerdo, kitabê xo ‘Kitabê ke tedeyî de Muhendisî de Hereketê Mekanîkî ra Îstîfadekerdişî Esto’ de zanayîşê xo vet meydan. Kitabê namdarê xo de 50 ra zêdêr esasê xebitîyayîşê cîhazî û îmkanê îstîfadekerdişî pê resiman nawitî. Her çiqas ke orijinalê kitabî, nêreseyo ma labelê 15 kopyayî ra 10 hebî muzeyanê Ewrope de, 5 hebî zî kitabxaneyê Suleymanîye û Topkapî de ca girewtî. Berê ke sey nameyê Kitab-ul Hîyel yeno şinasnayene şeş qisim ra yeno meydan.
Kemera Artûqîyan
Dekewtîşê Kelaya Zerî de wezîfe vînena. Na kemer 10 metreyî hîrayî de ya, dekewtiş pê kemera tujin o sereyê ci de kitabeyo gird esto û tarîxê nê kitabeyî 1206-1207î yo. Her di kiştê ci de neqişê mucadeleyê şêr û boxe esto, no neqiş û neqişê ke dekewtişê rojhelatê Camîyê Ulu de yo, nizdîyê yewbînan ê.
Saraya Artûqîyan û Gilê Amida
Gilê Amida, vakurê rojawanî ya Kelaya Zerî de ca gêna û no ca dest pê awanbîyayîşî Dîyarbekirî yo. Netîceyê cigêrayîşan tarîxê Gilî nêzdîya Î.V 4200 o. Yeno qebul kerdene ke înşayê kela yê verêne dewrê Hurrîyan de bîyo dima tesîrê dewletê Roma û Bîzans bîyo tewr peynî de zî dewrê Îslamî de mendeyê saraya Artuklî yenê dîyene. Serrê 1961-1962 de goreyê netîceyê kendişê arkeolojîkî nê gilî de derhaqê tarîxê şaristanî de epey malumat û dokuman vejîyayî meydan. Eynî kendişî de çend mendeyê dewrê Hukumdarê Artûqîyan yê Melîk Salîh Nasreddîn Mehmud (1200-1222)î ameyî vetene. Saray de yew hewza fisqîyayin esta. Dorûverê na hewze de, hetê rengan ra dewlemend mozaîkê kerrayan û pê xemlê çînî ke xeylê forsin eywanê selsebîl û haçvarî estê. Xemlê mozaîkî ke pê camê kupî û kerraya rengin ra virazîyayê tîya de yenê dîyene. Qismê rojhelatî de zî nêrdiwanê ke merdim pê şinê saray ameyê vetene û dîyar bîyo ke dekewtişê saray kişta kemera Artûqîyan de yo. Na saray de robotê‘merdimo ke Çaxê Werteyî roşn kerdo Kurdê Cizîreyij zanyar El Cezerî’ ameyê xebitnayene.
Kelaya Tebere
Mazeretê ‘Nêverdeno hewa bêro’ ra ameyê rijnayene, nika sey perçeyê tarîxî yo kêm vindena.
Çarekê peyên ê seserraya 4. de, sûrê kelaya tebere de yewna sûr estibî. Serra 1232 de şaristanî de hakîmîyetê Hukumdarê Eyyubîyan Melîk Kamîl estibî. Melîk Kamîl sûrê teberi rijna û tamîrê sûrê nikayinî kerd. Ewro merdim eşkeno ke mendeyê nê sûrî dorûverê Berê Koyî, rayîrê pîlî yê nêweşxaneyan, Berê Mêrdîn û Ez û Ti de bivîno.
Kelaya Amedî asmên ra sey kesmase asena. Serê sûran de neqirnayîş, neqişî û motîfê medenîyetan û dorûverê ci de zî sey kemer, nuşteyî estê. Dergîya sûrî nêzdîyê 5.800 metre, berzîya ci 8-20 metre û qalindîya ci mîyanê 3-12 metre de ya. Kelaya Dîyarbekirî de pêser de 82 burcê kare, zafkenar û giloverin estê. Nînan ra tewr muhîmî; Burcê Bizî, Burcê Westayî, Burcê Şagirtî, Burcê Berê Koyî û Burcê Roşnî yê. Çar berê zaf muhîmî yê Kelaya Teberî estê û nê berî hetê tarîxê mîmarî ra zaf muhîm ê. Vakur de Berê Koyî (Berê Xarpêt), rojawan de Berê Riha (Berê Rûmî), başur de Berê Newe (Dîcle yan zî Berê Awe) ca gênê. Sûrî 5.600 serrî ra heta nika her tewir hêriş û îstîlayî ra xo muhafeze kerd. Surî ke dorûverê Berê Koyî de yê, serra 1932 de hetê walî ra vatişê ‘Nêverdenê hewa bêro.’ ra ameyo rijnayene.
Cigêrayoxê Fransayij Arkeolog Albert Luîs Gabrîel nê hedîseyî dî û pê telgraf xeber erşawit îdareyê merkezî û vernê rijnayîşî girewt.
Burcê Dîyarbekirî
Burcê Berê Koyî
Berê Koyî bi nameyê Berê Xarpêt zî yeno şinasneyene. Çep û raştê ci de kitabeyê Bîzans, Roma, Selçukîyan, Osmanîyan; zaf neqişê heywan, nebat, gûşeyê engure, haç, roj û neqişê morê Qiral Suleymanî estê. Ewro qatê bînê ci sey salonê pêşkêşî û Buroyê Mişewreyê Turîzmî yeno xebitnayene.
Burcê Kêna – Burcê Bizî
Burcê Bizî, semtê Berê Mêrdîn de yo. No burç serê Îbadetgehê Rojî de înşa bîyo û kam tarîx de înşa bîyo tam bellî nîyo. Serê ci de kitabe esto, ma nê kitabeyê ra musenê ke no burç hetê Merwanîyan ra ameyo tamîr kerdene. Pirdê Desçimin, Royê Dîcle, Koyê Çewresin, Qesra Seman (Qesra Gazî) û zereyê Sûr tewr weş tîya ra zî yeno temaşe kerdene. Burcê Bizî, burcê tewr kehen û girdê yê sûrê Dîyarbekirî yo. Fîgurê mîlçika ke vere burcî de sere kemere de ya bal ancena. Burc serra 2004 de hetê Mudirîya Vîrdarî û Rolove ra ame newekerdene û hema zî warê pêşkêşî sey salona resepsîyonî yeno xebitnayene.
Manîyê ke derhaqê Burcê Bizî de mîyanê şarî de vajîyeno:
Birca Keçikê zozan e (Burcê Kêna zozan o)
Seyrangeha qizan e (Seyrangeha kênayan a)
Ez yara xwe nas dikim (Ez waştîya xo nas kena)
Tava hiva rêzan e (Roşnê aşme yê rezan o)
Burcê Westa
Berê Dewrê Artûqîyan (1208) o, Burcê Şagirtî û no burç eynî dewir de înşa bîyî. Nameyê xo Efsaneyê Westa Şagirtî ra girewto. Serê burcî de, neqişê helîyê çutserin û şêr estê. Seba viraştoxê burcî, kitabeyi ra duayî ameyê nuştene.
Burcê Şagirtî
Nê berê Artûqîyan serra 1208 de virazîyayo, No burç pê awanê sîlîndîrin, kitabeye ke dorûverê ci de, helîyê çutserin û neqişê şêrî ke çimeyê ci mîtolojîya Mezopotamya yo, dewrê xo de berê ke tewr rind o.
Burcê Nûrî
Serra 1089 de hetê Hukumdarê Selçukanê Melîkşahî ra ame viraştene. Mîmarê ci Lajê Selamî yê Mihemedê Rihayij o. Yew kitabeyê ci pê nuşteyê Kufî nusîya û sereyê ci de neqişê heywanan estê nê hetî ra Burcê Nurî, burcê tewr dewlemend o. Serê Burcî de neqişê ke biza koçê dergin û estoro ke vazdano virazîyayo nê neqişan ra belli beno ke nê hetî ra averşîyayîş bîyo. Kişta Kitabeyê Burcî de motîfê borane û binê nê motîfî de rolyefê cinîya rute ke porê dergin, dest û linganê xo tepişte, çarmekanê ronişte ma rê nawnenô ke dewrê Îslamî de Dîyarbekir de huner çiqas aver şîyo.
Efsaneyê Sûran
Goreyê efsane, hukumdarê mintiqayî waşt ke rojawanê sûrê şaristanî ra di burc înşa bibê. Merdimê ke nê wezîfeyî girewt, viraştişê Burcê Westayî girewt xo ser û şagirtê xo ra zî wezîfeyê viraştişê Burcê Şagirtî da. Wexto ke înşayê burcî qedîyayî, Hukumdar rewşa burcî kontrol kerd û va ke; Burcê Şagirtî ê bînî ra başêr o. Westa ney hezmê xo nêkerd û xo serê Burcê Westa ra eşt war û merd. Şagirtê westayî, qehirîya û xo serê sûr ra eşt war. Nê hedîseyî ra dima mintiqaya ke her di burc zî tedeyî bi nameyê ‘Ez û Ti’ ame yad kerdene.
